ΜΝΗΜΕΙΑ – ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ – ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ – ΜΟΥΣΕΙΑ (ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ)

Η Ιερά Μονή Δαμάστας, αφιερωμένη στο Γενέθλιον της Θεοτόκου, που βρίσκεται στις πλαγιές του Καλλιδρόμου σε υψόμετρο 580 μέτρων, μέσα σε ένα μαγευτικό περιβάλλον. Το καθολικό της Μονής, που είναι γυναικεία, είναι του 11ου αιώνα, αγιογραφημένο το 1818. Μια επιγραφή που βρίσκεται πάνω από το εσωτερικό ανώφλι της κεντρικής πύλης πληροφορεί τον επισκέπτη ότι ο Ναός έχει ανεγερθεί με δαπάνη του Καπετάν Ιωάννη Δυοβουνιώτη, ήρωα οπλαρχηγού της επανάστασης του 1821. Η Μονή έχει υποστεί πολλές καταστροφές στην πολύχρονη ιστορία της, με τη μεγαλύτερη να καταγράφεται στα χρόνια του ’21, όταν πυρπολήθηκε από τους Τούρκους. Τότε καταστράφηκαν τα πολύτιμα κειμήλια και η βιβλιοθήκη της. Η Μονή πανηγυρίζει στις 8 Σεπτεμβρίου. Μια εκδοχή θέλει η ονομασία «Δαμάστα» να προήλθε από την πόλη Δαμασκό της Συρίας, απ’ όπου ήλθε η ιερή εικόνα της Παναγίας.

Το Χάνι της Γραβιάς, που εδώ και λίγα χρόνια αναστηλώθηκε και επανήλθε στην αρχική του κατάσταση. Ο επισκέπτης σήμερα μπορεί να παρακολουθήσει στον ισόγειο χώρο του στάβλου την προβολή της ιστορικής μάχης, μέσω εικονικής πραγματικότητας που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος RI-SE (Κέντρο Εικονικής Αναπαράστασης Stellart). Κάθε Ανοιξη, το πρώτο Σαββατοκύριακο μετά τις 8 Μαΐου γιορτάζεται με τριήμερες εκδηλώσεις η ιστορική «Μάχη της Γραβιάς» με αναπαράστασή της στον χώρο του χανίου. Η προτομή του Οδυσσέα Ανδρούτσου βρίσκεται σε περίοπτη θέση παραπλεύρως του Ναού του Αγίου Αθανασίου.

Το Αγγλικό Στρατιωτικό Νεκροταφείο Μπράλου, όπου αναπαύονται 95 πεσόντες από τη Βρετανική Κοινοπολιτεία και 7 ακόμα εθνότητες, κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η Ιστορική Πλατεία των Κομποτάδων, όπου μπορεί κανείς να θαυμάσει την ομάδα των πέντε αιωνόβιων πλατάνων, τα οποία είναι χαρακτηρισμένα ως «Μνημεία της Φύσης Ιδιαίτερης Προστασίας», λόγω της οικολογικής, αισθητικής αλλά και ιστορικής – πολιτισμικής αξίας τους. Στα πλατάνια αυτά έγινε η σύσκεψη των οπλαρχηγών Διάκου, Πανουργιά και Δυοβουνιώτη για το πώς θα αντιμετωπίσουν τα στρατεύματα του Ομέρ Βρυώνη και του Κιοσέ Μεχμέτ, που προέλαυναν προς την Πελοπόννησο όπου πάρθηκε η απόφαση για τη μάχη της Αλαμάνας. Στο σημείο υπάρχει αναμνηστική στήλη. Στους Καμποτάδες βρίσκεται και το διατηρητέο Δημοτικό Σχολείο, χτισμένο το 1903, με δαπάνη του εθνικού ευεργέτη Ανδρέα Συγγρού.

Η Ιερά Μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, λίγο πάνω από τον Γοργοπόταμο, στην θέση Μοναστήρι και κάτω από τη σκιά πανύψηλων αιωνόβιων δέντρων, που χτίστηκε το 1963 στην θέση των ερειπίων παλαιότερου βυζαντινού Ναού του 11ου αιώνα. Ο παλαιός Ναός ήταν κατά την παράδοση το μεγαλύτερο μοναστήρι της Φθιώτιδας με 300 καλογέρους και διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Για να μην πέσει σταχέρια των Τούρκων, ο τότε Ηγούμενος έβαλε φωτιά στη μπαρουταποθήκη και τινάχθηκε στον αέρα μαζί με όλους τους μοναχούς. Αργότερα το μοναστήρι ξαναχτίστηκε με διάταγμα του Βασιλιά Όθωνα. Πολλά από τα ευρήματα βρίσκονται στον χώρο της Μονής και ορισμένα φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό μουσείο Λαμίας. Η Μονή γιορτάζει στις 6 Αυγούστου, ημέρα πανήγυρης του Γοργοποτάμου.

Η Αρχαία Λιλαία, για την οποία ο Παυσανίας γράφει: «Η Λιλαία έχει θέατρο, αγορά και λουτρά, υπάρχουν ιερά του Απόλλωνα και ένα της Αρτέμιδος με όρθια αγάλματα από πεντελικό μάρμαρο, Αττικής τεχνοτροπίας. Για τη Λιλαία λένε ότι ήταν μία από τις ονομαζόμενες Ναϊάδες, κόρη του Κηφισού. Από τη νύμφη αυτή λένε ότι πήρε το όνομά της η πόλη». Ο αρχαιολογικός χώρος της Λιλαίας περιλαμβάνει την οχύρωση της πόλης, ένα κρηναίο κτίσμα και λείψανα ενός ιερού. Στην περιοχή της Λιλαίας βρίσκονται και σήμερα οι πιο πλούσιες πηγές του Κηφισού. Σε μικρή απόσταση από το λατρευτικό χώρο, όπου οι Λιλαιείς λάτρευαν τον ποτάμιο θεό, βρίσκεται ή επιβλητική οχύρωση της αρχαίας Λιλαίας που χρονολογείται από τον 4ο αιώνα π.Χ. Τα τείχη, που διατηρούνται σε καλή κατάσταση, κατά διαστήματα ενισχύονται με εντυπωσιακούς ορθογώνιους πύργους, από τους οποίους χαρακτηριστικότερος είναι ο κεντρικός στην κορυφή της ακρόπολης, που έλεγχε οπτικά όλη την κοιλάδα του άνωρου του Κηφισού.

Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Οίτης, στους πρόποδες του βουνού, μέσα στο χώρο του εκτροφείου της Ιεράς Μονής Αγάθωνος, σε μία περιοχή προικισμένη με αστείρευτη φυσική γοητεία, 20 χλμ. περίπου από τον Εθνικό Δρυμό. Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Οίτης, εμπλουτισμένο με τη χλωρίδα και την πανίδα του βουνού, παρέχει πληροφορίες που έχουν σχέση με τη Γεωλογία, Παλαιοντολογία, Κλιματολογία, Εδαφολογία και Οικολογία της περιοχής του Εθνικού Δρυμού Οίτης. Στον ίδιο χώρο λειτουργεί και Μουσείο Εκτροφείου Θηραμάτων της Ιεράς Μονής Αγάθωνος.

Η Γέφυρα του Γοργοποτάμου, που ενώνει τις δύο πλαγιές της Οίτης και διαπερνά η σιδηροδρομική γραμμή Αθηνών – Θεσσαλονίκης. Σε αυτήν τη γέφυρα γράφτηκε μία από τις ενδοξότερες σελίδες της νεότερης ιστορίας. Τη νύχτα της 25ης Νοεμβρίου του 1942, οι ενωμένες αντιστασιακές οργανώσεις του Ε.Α.Μ. και του Ε.Δ.Ε.Σ., μαζί με Άγγλους σαμποτέρ, ύστερα από απόφαση του συμμαχικού στρατηγείου της Μέσης Ανατολής, ανατίναξαν τη γέφυρα προκαλώντας μεγάλη καθυστέρηση στον ανεφοδιασμό των Γερμανών που πίεζαν τους συμμάχους στην Αφρική. Η γέφυρα ανακατασκευάστηκε το 1948. Έχει μήκος 211 μέτρα και ύψος 30 μέτρα.

Η Ιερά Μονή Αγάθωνος, μέσα σε ένα μαγευτικό τοπίο με απερίγραπτη θέα, στο δρόμο προς το Λυχνό και αρκετά κοντά στην Υπάτη, σε υψόμετρο 553 μέτρα, στις πλαγιές της Οίτης. Κάτω απλώνεται ήρεμη η κοιλάδα του Σπερχειού, πνιγμένη σε όλους τους τόνους του κίτρινου και του πράσινου. Κτισμένη τον 14ο-15ο αιώνα, αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα βυζαντινής αρχιτεκτονικής και τεχνοτροπίας. Η Μονή υπέστη στο πέρασμα των αιώνων αρκετές καταστροφές, με κυριότερη το 1822 από τον Δράμαλη που πυρπόλησε το καθολικό. Ξεχωριστό στοιχείο της Μονής αποτελούν το μεγαλόπρεπο καθολικό αθωνικού τύπου (σταυροειδής τρούλος, σύνθετος τετρακίονος με ενσωματωμένα τέσσερα παρεκκλήσια) και οι σπάνιες τοιχογραφίες. Στη Μονή διασώζονται πολύτιμα ιερά κειμήλια, σταυροί, εκκλησιαστικά σκεύη, αρτοφόρια, εικόνες, άμφια, κώδικες και βιβλία. Το πιο παλιό βιβλίο της βιβλιοθήκης είναι ένα σύγγραμμα του Ιουστίνου, φιλοσόφου και μάρτυρα, του 1551. Ο επισκέπτης έχει επιπλέον τη δυνατότητα να θαυμάσει το μοναδικό βιότοπο με τα παγώνια, τους φασιανούς, τις πέρδικες, τις πάπιες και διάφορα άλλα είδη πτηνών, καθώς επίσης τα ελάφια και τα αγριοπρόβατα σε έναν ειδικό χώρο 1.200 στρεμμάτων, που αποτελεί και το εκτροφείο της Ιεράς Μονής Αγάθωνος. Η Μονή, στην οποία κατά καιρούς λειτούργησαν διάφορες σχολές, ιερατική, γεωργική και δασική, γιορτάζει στις 6 και 15 Αυγούστου.

Το Μουσείο Άρτου της Αμφίκλειας (www.breadmuseum.gr). Πρόκειται γιά το μοναδικό μονογραφικό μουσείο στο είδος του στην Ελλάδα, στεγάζεται στο Πολιτιστικό – Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αμφίκλειας και δημιουργήθηκε με την υποστήριξη του Κέντρου Έρευνας Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. Στο Μουσείο εκτίθεται μία πλούσια συλλογή από αντικείμενα όπως οικιακά σκεύη, υφαντά, κεντήματα, ενδυμασίες, άρτους, αντιπροσωπευτικά εκθέματα της πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς της Ρούμελης.